Son yıllarda özellikle okul, kreş, yurt ve kalabalık yaşam alanlarında uyuz hastalığı sıkça karşımıza çıkmaya başladı. Geceleri artan şiddetli kaşıntı, kırmızı döküntüler ve aile bireylerinde benzer şikâyetlerin ortaya çıkması çoğu zaman “Acaba uyuz mu oldum?” sorusunu akla getiriyor.
Güven Çayyolu Tıp Merkezi Dermatoloji Bölümü’nden Uzm. Dr. Sera Kayhan, uyuz hastalığının ne olduğunu, belirtilerini, bulaşma yollarını ve etkili tedavi yöntemlerini anlattı.
Uyuz Nedir?
Uyuz (scabies), derinin en üst tabakasına yerleşen Sarcoptes scabiei adlı mikroskobik bir akarın neden olduğu, çok şiddetli kaşıntıyla seyreden bulaşıcı bir deri hastalığıdır. Uyuz akarları deride tüneller açarak ilerler, bu tünellere yumurtalarını bırakır ve vücutta alerjik bir reaksiyona yol açar; bunun sonucunda özellikle gece artan kaşıntı ortaya çıkar. Uyuz hastalığı her yaşta görülebilir ve sanılanın aksine temizlikle doğrudan ilişkili değildir; yani çok temiz kişilerde de görülebilir. Kreş, okul, yurt, askeri birlik, huzurevi gibi kalabalık ve kapalı ortamlarda yakın temas nedeniyle uyuz çok daha kolay yayılır, bu nedenle bu tür ortamlarda uyuz belirtilerine karşı dikkatli olmak büyük önem taşır.
Uyuz Nasıl Bulaşır?
Uyuz nasıl bulaşır sorusu, hem yeni tanı alanların hem de kendisinden şüphelenenlerin en çok merak ettiği konuların başında gelir. Uyuz hastalığı, çoğunlukla uyuz akarının cilde yerleşebilmesi için gerekli olan yakın ve uzun süreli fiziksel temasla bulaşır. Özellikle aynı yatakta yatmak, uzun süre sarılmak veya sık sık fiziksel temasta bulunmak uyuz bulaşma riskini belirgin şekilde artırır. Kişiden kişiye temas dışında, ortak kullanılan eşyalar da uyuzun yayılmasında rol oynayabilir. Aynı yatak, yorgan, yastık, havlu, pijama veya kıyafetleri paylaşmak, akarların bir kişiden diğerine geçmesine zemin hazırlar. Nadir de olsa koltuk, kanepe gibi sık kullanılan oturma alanları üzerinden de bulaşma görülebilir. Özellikle uyuz salgınlarının sık görüldüğü dönemlerde, mağazalarda kıyafet deneme kabinleri de bulaş açısından sınırlı da olsa bir risk oluşturabilir. Deneme yapılan kıyafetler kısa süre önce uyuzlu biri tarafından giyildiyse, akarlar kumaş üzerinde kısa süre canlı kalabildiği için bulaş meydana gelebilir. Bu risk, uzun süreli fiziksel temas kadar yüksek değildir; ancak dar ve doğrudan cilde temas eden kıyafetlerin (iç çamaşırı, mayo, tayt vb.) denenmesi sonrasında kaşıntı veya döküntü gelişmesi halinde dermatoloji uzmanına başvurmak önemlidir. Deneme kabinlerinde çok sık giyilip çıkarılan ürünlerde akarların kısa süre yaşayabildiği unutulmamalı, özellikle salgın dönemlerinde bu kıyafetler yıkanmadan kullanılmamalıdır.
Kısa süreli bir tokalaşma genelde uyuz bulaşması için yeterli değildir; ancak aynı evi paylaşmak, özellikle de aynı yatakta uyumak uyuz hastalığına yakalanma riskini ciddi ölçüde yükseltir. Bu nedenle uyuz nasıl geçer ve uyuzdan nasıl korunulur sorularına yanıt ararken, öncelikle temas yollarını bilmek ve gerekli hijyen önlemlerini almak büyük önem taşır.
Uyuz Belirtileri Nelerdir?
Uyuzun en tipik bulgu şiddetli kaşıntıdır. Bunun yanında ciltte çeşitli döküntüler de görülebilir.
1. Gece Artan Şiddetli Kaşıntı
- Uyuzun en belirgin belirtisi yoğun kaşıntıdır.
- Kaşıntı özellikle geceleri artar; bunun nedeni vücut ısısının artması ve hareketin azalmasıdır.
- Sürekli kaşımak cildi zedeler ve ikincil enfeksiyonlara yol açabilir.
2. Kırmızı Döküntüler ve Sivilce Benzeri Lezyonlar
- Deride kırmızı, küçük kabarıklıklar, sivilce veya alerji döküntüsüne benzer lezyonlar görülebilir.
- Çoğu zaman vücudun iki tarafında simetrik olarak dağılır.
3. Deride İnce Çizgiler (Uyuz Tünelleri)
- Akarların açtığı tünel şeklinde yollar, bazı kişilerde ince, hafif kabarık gri-beyaz çizgiler olarak fark edilebilir.
- Her hastada bu tüneller net şekilde görülemeyebilir.
4. Uyuzun En Sık Tutulduğu Bölgeler
Yetişkin ve büyük çocuklarda uyuz döküntüleri en sık:
- Parmak araları
- El bilekleri
- Dirsek içleri
- Koltuk altı
- Meme uçları
- Bel ve göbek çevresi
- Kalça ve genital bölge
- Ayak bilekleri
Bebek ve küçük çocuklarda ek olarak:
- Avuç içi ve ayak tabanlarında,
- Yüz ve saçlı deride
- Boyun bölgesinde tutulabilir.
5. Kaşıntıya Bağlı Yaralar ve Kabuklanma
- Sürekli kaşıma sonucunda ciltte çizikler, kabuklu yaralar, hatta iltihaplanma gelişebilir.
- Enfeksiyon eklenirse sarı kabuklanmalar görülebilir.
Uyuz Kimlerde Daha Sık Görülür?
Uyuz hastalığı, sanıldığının aksine sadece “bakımsız” veya “kirli” kişilerde görülmez; tam tersine, çok temiz insanlarda da ortaya çıkabilir. Ancak bazı gruplarda uyuz daha sık görülür: kalabalık evlerde yaşayan kişilerde, yurt, askerî birlik, huzurevi ve kreş gibi toplu yaşam alanlarında kalanlarda, bağışıklık sistemi zayıflamış bireylerde, bebekler ve küçük çocuklarda ve yoğun hasta teması olan sağlık çalışanlarında uyuz hastalığına daha sık rastlanır. Bu nedenle uyuz belirtileri görüldüğünde utanmak, gizlemeye çalışmak ya da bunu bir “temizlik göstergesi” olarak değerlendirmek yerine, hastalığın bulaşıcı olduğunu unutmadan en kısa sürede bir cilt hastalıkları (dermatoloji) uzmanına başvurmak hem kişinin kendi sağlığı hem de yakın çevresine bulaşmayı önlemek açısından büyük önem taşır.
Uyuz Tanısı Nasıl Konur?
“Uyuz olduğunu nasıl anlarsın?” sorusunun en doğru ve güvenilir cevabı, mutlaka bir dermatolog muayenesidir. Uyuz tanısı konurken doktor öncelikle kaşıntı ve döküntü şikâyetlerinin ne kadar süredir devam ettiğini, gece artıp artmadığını ve hastalığın seyrini sorgular; evde, okulda, yurtta veya iş yerinde benzer şikâyetleri olan başka kişiler olup olmadığını öğrenmeye çalışır. Ardından, uyuz hastalığının tutmayı sevdiği tipik bölgelerdeki (parmak araları, bilekler, kol içleri, bel çevresi, genital bölge vb.) deri lezyonlarını detaylı şekilde muayene eder. Gerek görüldüğünde, şüpheli döküntü alanlarından kazıntı örneği alarak mikroskop altında uyuz akarı (Sarcoptes scabiei) veya yumurtalarını arar ve böylece uyuz tanısını kesinleştirir. Evde kendi kendine uyuz tanısı koymak doğru değildir; çünkü uyuz kaşıntısı ve döküntüleri, alerji, egzama gibi birçok farklı cilt hastalığıyla karışabilir. Bu nedenle “bende uyuz var mı?” şüphesi olduğunda, zaman kaybetmeden bir cilt hastalıkları uzmanına başvurmak en sağlıklı yoldur.
Uyuz Tedavisi Nasıl Yapılır?
“Uyuz tedavisi nasıl olur?”, “Uyuz nasıl geçer?” soruları tanı konulduktan hemen sonra gündeme gelir. Uyuz tedavisinin temel hedefleri:
1. Derideki akarları öldürmek
2. Yumurtaları yok etmek veya etkisiz hale getirmek
3. Aynı evdeki herkesin eş zamanlı tedavisi ile tekrar bulaşmayı önlemek
Burada yazılanlar genel bilgilendirme amaçlıdır. Kullanılacak ilaçlar ve dozlar için mutlaka bir dermatoloji uzmanına başvurulmalıdır.
1. Sürülen İlaçlar (Topikal Tedavi)
Uyuz tedavisinde en sık kullanılan yöntem, vücuda sürülen losyon, krem veya pomadlardır. İlaca göre detaylar değişse de genel uygulama şekli şöyledir:
- Genellikle boyundan aşağı tüm vücuda ince bir tabaka halinde sürülür
- Eller, parmak araları, tırnak kenarları, ayaklar, kasık bölgesi, kalça mutlaka dahil edilir
- Bazı durumlarda (özellikle bebeklerde) yüz ve saçlı deri de tedaviye eklenebilir – bunu yalnızca doktor önerirse yapmak gerekir
- Çoğunlukla gece uygulanır, 24 saat ciltte kalır ve sabah duş alınır
- Çoğu zaman 1 hafta arayla 2 kez uygulama gerekebilir
İlaç seçimi; yaş, kilonuz, gebelik/emzirme durumu ve eşlik eden hastalıklar gibi pek çok faktöre göre değişir. Bu nedenle kulaktan dolma önerilere göre ilaç kullanmak risklidir.
2. Ağızdan Alınan İlaçlar
Bazı özel durumlarda (çok yaygın uyuz, kabuklu uyuz, kalabalık kurum salgınları, topikal tedaviyle kontrol altına alınamayan vakalar) doktor, ağızdan alınan uyuz ilaçları da tercih edebilir.
Bu ilaçlar mutlaka doktor kontrolünde alınmalı, kendi kendine, rastgele dozlarla kullanılmamalıdır.
3. Kaşıntı ve Alerjik Reaksiyon İçin Destek Tedavisi
Akarlar öldürülse bile, vücudun verdiği alerjik reaksiyon bir süre daha devam edebilir. Bu nedenle doktor:
- Kaşıntı giderici antihistaminik ilaçlar
- Yatıştırıcı ve nemlendirici kremler
- Gerektiğinde kortizon içeren kremler
önerebilir.
Tedavi sonunda uyuz akarları ölse bile kaşıntının tamamen geçmesi 2 ila 4 haftayı bulabilir. Ancak lezyonlar artıyorsa veya yeni döküntüler çıkıyorsa mutlaka yeniden doktora başvurulmalıdır.
Uyuzda Ev Temizliği ve Kıyafetler Nasıl Olmalı?
Uyuz tedavisinde başarı için sadece ilaç kullanmak yeterli değildir; ev temizliği, kıyafetlerin yıkanması ve aynı evde yaşayan herkesin eş zamanlı tedavi edilmesi çok kritik bir rol oynar. Uyuz tanısı alan bir kişi varsa, aynı evde yakın temasta bulunduğu herkes mutlaka değerlendirilmelidir; çoğu durumda hiç belirti göstermeyen aile bireylerinin bile uyuz için eş zamanlı tedavi edilmesi önerilir, aksi halde sadece kaşınan kişiyi tedavi etmek hastalığın tekrar etmesine ve uyuzun ev içinde sürekli dolaşmasına neden olabilir. Uyuz hastalığında kıyafet, çarşaf ve havluların temizliği de çok önemlidir; özellikle son 3 ila 4 gün içinde kullanılan iç çamaşırları, pijamalar, havlular, nevresim, çarşaf ve yastık kılıfları en az 60°C’de yıkanmalı, yıkama sonrası tamamen kurutulmalı ve mümkünse kurutma makinesi kullanılmalıdır. Yıkanması zor olan yorgan, yastık veya bazı kıyafetler ise sıkıca kapatılan poşet veya çuvalların içinde en az 3 ila 7 gün bekletilebilir; çünkü uyuz akarları insan vücudu dışında uzun süre canlı kalamaz. Ev temizliğinde ise yatak, koltuk ve halı gibi yüzeylerin süpürülmesi, sık temas edilen yüzeylerin normal ev temizlik ürünleriyle silinmesi yeterlidir; abartılı kimyasal kullanımına gerek yoktur. Önemli olan, uyuz hastalığında tekrar bulaşmayı önlemek için teması kesmek, tekstil ürünlerini doğru şekilde yıkamak ve tüm aile bireylerini uyuz tedavisine dâhil etmektir.
Uyuz Tedavisi Ne Kadar Sürer?
Uyuz tedavisi, doğru ilaç kullanımı ve uygun ev temizliği ile çoğu hastada birkaç hafta içinde büyük oranda kontrol altına alınabilir. Tedaviye başlandıktan sonra uyuz akarları genellikle kısa sürede yok edilirken, cilt lezyonları (kızarıklık, kabarcıklar, çizgisel izler) günler içinde giderek azalmaya başlar. Ancak uyuz kaşıntısı, vücudun akarlara ve tedavi sonrası kalan artıklara verdiği alerjik reaksiyon nedeniyle 2–4 hafta daha devam edebilir; bu durum çoğu zaman tedavinin işe yaramadığı anlamına gelmez. Uyuz tedavisi sırasında dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri, yeni döküntülerin ortaya çıkması veya mevcut şikâyetlerin giderek şiddetlenmesidir. Böyle bir durumda “uyuz geçmedi mi, tekrar mı oldu?” sorusunun cevabını netleştirmek için dermatoloji uzmanı tarafından yeniden değerlendirme yapılması, gerekirse tedavi planının gözden geçirilmesi gerekir.
Uyuzdan Nasıl Korunulur?
Uyuzdan korunmak için dikkat edilmesi gerekenler:
• Uyuz tanısı alan kişilerle yakın fiziksel teması sınırlandırmak
• Aynı yatakta yatmamak, ortak havlu ve kıyafet kullanmamak
• Ev içinde bir kişide uyuz varsa, tüm hane halkını bilgilendirmek ve birlikte hareket etmek
• Kreş, okul, yurt gibi kurumsal alanlarda uyuz şüphesi varsa, sağlık birimleri ve kurum yönetimiyle iş birliği yapmak
Korunmada en önemli adım, erken fark etmek ve geç kalmadan tedaviye başlamaktır.
Sonuç olarak, uyuz tedavi edilebilen bir hastalıktır. Uyuz, sık görülen bulaşıcı ama doğru tedaviyle tamamen geçebilen bir deri hastalığıdır. Utanmak veya gizlemek yerine erken dönemde dermatoloji uzmanına başvurmak, doktorun önerdiği uyuz tedavisini eksiksiz uygulamak ve aynı evde herkesle birlikte eş zamanlı tedavi ile evin temizliğini yapmak hastalığın kontrol altına alınmasında en önemli adımlardandır.
